Hoe schrijf je een grafrede?

Onlangs overleed Emma (niet haar echte naam uiteraard) op 44-jarige leeftijd. Haar vier jongvolwassen kinderen -waarvan ik er een goed ken- vroegen me of ik samen met hen een grafrede voor haar begrafenis wilde schrijven. Daar hoefde ik niet lang over na te denken: ik vond het een eer om Emma op deze manier te helpen herdenken.

Maar gelijk na mijn toezegging kwamen de vragen: hoe doe je dat eigenlijk, een grafrede schrijven? Ik bevond mij op geheel nieuw terrein. Daar zat ik dan, auteur van drie boeken over presenteren, en ik had geen idee wat ik moest doen. Mijn zoektocht leverde inzichten op die ik hier graag met je deel, in de hoop dat jij er (ooit) inspiratie uit kunt putten.

Online tips

Ik begon met het openklappen van mijn laptop: wat zeggen anderen over het schrijven van een grafrede? Online wemelt het van de goedbedoelde tips, vaak geschreven door de uitvaartverzekeraars zelf. Aanwijzingen als ‘praat niet teveel over jezelf’, ‘praat niet tegen de kist’ of ‘haal herinneringen op’ had ik zelf ook wel kunnen bedenken.

En voor wie er met dit soort tips niet uitkomt zijn er altijd nog de betaalde uitvaartsprekers of de kant-en-klare speeches die je online voor een tientje kunt aanschaffen. Ik maak geen grapje: er zijn twee verschillende teksten te koop in de categorie ‘moeder’ met de ontroerende titels ‘Moeders toegewijde dadendrang’ en ‘Genietend van de kleine dingen’.

Ik heb zo’n betaalde grafrede eens meegemaakt toen mijn buurvrouw Betsy overleed, een vrouw die met bijna iedereen in haar omgeving ruzie had. Geen van haar familieleden wilden speechen, dus werd de weinig getalenteerde uitvaartondernemer Henk ingehuurd om een universele invulspeech te houden. Die luidde ongeveer als volgt:

UITVAARTONDERNEMER HENK:

We zijn hier bijeen om Betsy Maria ter Have te gedenken.

(kijkt plechtig naar de kist)

Betsy. Maria. ter Have.

(keert zich weer naar de zaal)

Vandaag verliezen wij een moeder.

(betekenisvolle stilte)

Een dochter.

(betekenisvolle stilte)

Een buurvouw.

(betekenisvolle stilte)

Een nicht.

(terwijl hij nogmaals naar de kist kijkt)

Betsy. Maria. Ter Have.

(keert zich weer naar de zaal)

Er waren goede momenten en er waren slechte momenten, moeilijke tijden en mooie tijden.

We maakten haar mee in de lente, de zomer, de herfst en de winter van haar leven.

(terwijl hij nog eenmaal naar de kist kijkt)

Betsy. Maria. Ter Have.

Als het niet zo ontzettend treurig was had ik er hard om moeten lachen. Maar het roept wel een wezenlijke vraag op: wat zeg je als iemands leven niet in alle opzichten perfect was? Of als je een moeizame relatie met de overledene had? Hoe eer je iemand op een manier die niet alleen bij de overledene, maar ook bij jou past? En aan welke eisen moet zo’n grafrede eigenlijk voldoen?

Retorica

Volgens de retorica (de kunst van de welsprekendheid) valt de grafrede in de categorie ‘gelegenheidssituatie’. Er hoeft niemand overtuigd te worden, er is geen tegenpartij en er hoeft niets besloten te worden. Het gaat bij dit soort speeches puur om het delen en verwoorden van gemeenschappelijke gevoelens. De spreker is een lofredenaar, en wordt geacht ‘van de dode niets dan goeds’ te spreken.

Maar dat wist je natuurlijk al. De retorica waarschuwt ons verder dat er op gepaste wijze over de overledene gesproken moet worden. Een grapje maken kan, maar daar is volgens de retorica een aangeboren of aangeleerde fijngevoeligheid voor nodig. Je moet dus begrijpen wat gepast is.

Tot zover nog weinig echt praktische handreikingen. Gelukkig ontdekte ik al doende dat je in vijf simpele stappen een eenvoudige maar mooie grafrede kunt maken. Hierbij maakte ik gebruik van inzichten uit de wereld van storytelling.

Een grafrede maken in vijf praktische stappen:

1. Speel de film in je hoofd af

Neem een bepaalde periode of plaats in gedachten. Je kindertijd of je tienertijd bijvoorbeeld, of een bepaalde stad of een land waar je tijd doorbracht met de overledene. Denk aan deze periode of plek en draai in je hoofd de film af: welke beelden of scenes dringen zich als vanzelf aan je op? Analyseer of duid in deze fase nog niets maar kijk naar wat er boven komt drijven. Je hoeft het niet te begrijpen. Verzamel zoveel mogelijk momenten en schrijf ze in steekwoorden op

2. Beschrijf de meest aansprekende beelden en anekdotes

Pak de meest aansprekende anekdotes of beelden uit deze intuïtieve verzameling en beschrijf ze zo gedetailleerd mogelijk, op papier of hardop aan elkaar. Bedien hierbij alle zintuigen: hoe zag de bank in de woonkamer eruit? Hoe voelde de leren bekleding? Wat voor kleur had het behang? Hoe rook de appeltaart? Maar ook: wat dacht je?

3. Vraag je af wat deze beelden betekenen

Als je deze momenten beschreven hebt op papier of aan elkaar, vraag je dan af waarom deze momenten boven kwamen drijven. Deze beelden verschijnen niet voor niets: ze vertellen je iets. Ze hebben je iets geleerd. Maar wat? Verwoord bij ieder beeld of voorval wat dat is.

4. Orden je materiaal

Zet de mooiste anekdotes op papier en orden ze. Dat kun je chronologisch doen, maar het kan ook mooi zijn om dat hink-stap-sprong door de tijd (en terug) te doen. In het geval van de grafrede voor Emma hebben we de anekdotes van de vier kinderen met elkaar versneden en ze puur op dynamiek geordend: een grappig moment na een zwaar moment, een kort moment na een lang moment enzovoorts. Wissel de kleuren en lengtes van de anekdotes en beelden met elkaar af en zorg ervoor dat het totaal niet langer dan 10 minuten duurt.

5. Maak het verhaal rond met de meest exemplarische anekdote

Bewaar de anekdote die het meest exemplarisch is voor de overledene tot het laatst. Welk verhaal laat precies zien wat jij over de overledene wilt delen? Knip deze anekdote in tweeën: het eerste deel is de opening van je speech, en vormt een cliffhanger voor het einde. Sluit af met het slot van deze anekdote en verwoord hierna wat dit over de overledene zegt.

Het mooie aan deze manier van werken is dat je jouw brein het werk voor je laat doen: laat je maar verrassen door wat er boven komt drijven. Deze manier van werken levert vaak weinig spectaculaire, maar veelzeggende scenes op, die juist ontroeren omdat ze zo eenvoudig zijn.

De kracht van het kleine

Samen met de vier kinderen van Emma heb ik een avond lang herinneringen opgehaald, en dat leverde prachtige doorkijkjes op. Een van de kinderen beschreef het vrijdagavondritueel van thee en televisie bijvoorbeeld, inclusief het vechten om een plekje op de leren bank en het jatten van chips uit elkaars plastic bakjes. Het schetste een ontroerend beeld van een zorgzame moeder die wist hoe ze het gezellig moest maken.

Een ander kind beschreef tot in detail het schriftje dat haar moeder voor haar in elkaar geknutseld had, waar ze bij het naar bed gaan elke avond een liedje uit mocht kiezen. En weer een ander kind schetste de lachwekkend onhandige reactie van haar moeder toen ze als tiener liefdesverdriet had. Al deze verhalen kregen een plek in de grafrede, en samen vormden ze een mooi, eerlijk beeld van Emma.

Laat het zien

Een grafrede gaat niet zozeer om wat je zegt, maar om wat je laat zien. Blijf dus weg bij het stapelen van statement op statement (‘Ze was een zorgzame moeder. Ze stond altijd voor iedereen klaar. Ze had oog voor ieder kind.’) maar laat door je anekdotes zien wie de overledene voor jou was. Daarvoor heb je geen originele, spectaculaire of literaire verhalen nodig. Laat je maar verrassen door de kracht van het doodgewone, het alledaagse. Het goede nieuws is dat je hier geen briljante schrijver voor hoeft te zijn. Maar het allermooiste is nog wel dat je Henk er niet voor hoeft in te huren.

Meer weten over hoe je inspirerende verhalen vertelt? Kijk dan bij onze training Storytelling.