De meeste deelnemers in onze leiderschapsprogramma’s willen leren om doelen na te streven met behoud van relatie: wèl m’n deadline halen, maar dan zonder dat m’n collega’s een pesthekel aan me hebben. Kritiek geven op een nieuwe regeling, zonder de reputatie van zeiksnor op te bouwen.
Dit lijkt een vanzelfsprekende wens. Maar er zijn altijd uitzonderingen op de regel. In dat kader is het interessant om Johan Derksen te analyseren.
Johan Derksen
Johan Derksen, vaste gast in Vandaag Inside, wordt ervoor betaald om ongefilterd commentaar op alles en niks te geven. Dit doet hij met verve: schoppend tegen ieder heilig huisje van de politiek correcte samenleving, geeft hij aanleiding tot relletjes die de gemoederen verhitten en de kijkcijfers opstuwen.
Boude uitspraken
Een kleine greep uit de indrukwekkende lijst met boude uitspraken: voetbalclubs gaan naar de kloten door het lidmaatschap van Marokkanen, hysterisch juffertje Sylvana Simons loopt zo trots als een aapje door het land, coming-out verhalen van homoseksuelen zijn ‘huilverhalen’, Akwasi is Zwarte Piet. Iets met seksuele handelingen met een bewusteloze vrouw en recent dat het in Ethiopië geboren kamerlid Habtamu de Hoop geen ‘echte Fries’ kan zijn.
Veel van deze uitlatingen worden als racistisch, seksistisch en beledigend ervaren door het grote publiek. De onthutste reacties na afloop volgen daarbij een vast patroon. Er wordt geroepen dat Derksen van de televisie af moet, of, als men dat te ver vindt gaan, een opvoedkundig: ‘excuses zijn op z’n plek!’.
Eén reactie
Als je dan in het kader van ‘interessant, wat gebeurt hier nou eigenlijk’, de vele filmpjes en clipjes van Derksen bekijkt waarin hij gevraagd wordt naar excuses, valt op dat hij maar één reactie heeft. Een paar zinnen die door de jaren heen hetzelfde blijven en bij iedere gelegenheid bijna woordelijk herhaald worden:
“Je denkt toch niet dat ik hier wakker van lig? Dat interesseert me geen ene reet. Er zijn twee mensen die over mij kunnen oordelen. Dat zijn de rechter en John de Mol. Ik heb het niet zo bedoeld, dus dan ga ik hier toch niet hypocriet m’n excuses maken?”
Deze tekst komt zo stijlvast uit de mond van Derksen, dat er denk ik twee opties zijn.
Hij heeft ooit bedacht dat dit z’n schtick is: 1. Beledigen 2. Iedereen over de flos 3. Niet toegeven. Goed voor de kijkcijfers.
Of, en dat vind ik een meer aannemelijke theorie: hij kan niet anders.
Veiligheidsoperatie
Wij werken in onze leiderschap trainingen veel met ‘De roos van Leary’. Een helder model dat de interactie tussen mensen beschrijft.
Een intrigerend verschijnsel wat door dit model beschreven wordt is de ‘veiligheidsoperatie’.
Sommige mensen zijn niet in staat om bepaald gedrag te vertonen. Zo uiten ze nooit kritiek of zeggen ze nooit ‘s nee tegen een ander, uit een diepe angst om onaardig gevonden te worden. Of ze kunnen nooit ‘s gewoon leuk meedoen, omdat ze de gedachte om ondergeschikt aan iemand te worden niet kunnen verdragen. Je kunt een pistool tegen hun hoofd zetten, het lúkt ze gewoonweg niet. Het gedrag levert te veel interne spanning op. Komt natuurlijk allemaal weer uit onze jeugd, zal ook ’s een keer niet.
Derksen vertoont in z’n reacties een veiligheidsoperatie op verbinding. Hij kán geen sorry zeggen en zo de relatie met de ander repareren, hij wordt nog liever veroordeeld door de rechter of ontslagen door John de Mol dan dat hij excuses aanbiedt.
Autonomie
De spanning die onder deze veiligheidsoperatie ligt is de ‘angst om jezelf teleur te stellen, om je autonomie te verliezen’. Je voelt geen of weinig spanning bij het verliezen van de goedkeuring en de band met de mensen om je heen (“Je denkt toch niet dat ik hier wakker van lig? Dat interesseert me geen ene reet”), maar wel bij het idee dat je de goedkeuring van jezelf kwijt zou raken door niet consequent of eerlijk te zijn.
In het geval van Derksen: ‘ik weet wat m’n intenties waren, die waren niet racistisch en ik moet trouw blijven aan wat ik weet dat waar is, anders ben ik een hypocriet.’
Waar veel mensen het aanbieden van excuses voor zichzelf zouden framen als ‘respectvol’ of ‘rekening houden met een ander’, focust Derksen vooral op zichzelf. Een resultaat van zijn veiligheidsoperatie is dat hij bijna niet te corrigeren is door groepsdruk.
Ongewenst gedrag
Wat we tegenwoordig ‘woke’ noemen is een aloud verschijnsel waarmee samenlevingen los van het justitiële systeem voor hen ongewenst gedrag proberen te corrigeren. Door gedrag aan te klagen, belachelijk te maken, of buiten te sluiten, houden we elkaar in het gareel.
Jij hebt als miljardair je geld naar een belastingparadijs gesluisd? We maken er satire over en stellen Kamervragen. Een sporter maakt een verkeerde opmerking? De adverteerder distantieert zich en trekt de stekker uit het sponsorcontract. Een zangeres misdraagt zich in een supermarkt? We maken ieder detail bekend, spreken er schande van en de muziek wordt niet meer gedraaid op de radio.
Het beschamen van mensen is meestal een effectieve manier om ongewenst gedrag bij te sturen, niet per se omdat ‘de dader’ van gedachten verandert. De persoon die aangesproken wordt, bindt vaak in uit angst om de verbinding/goedkeuring/relatie met de ander te verliezen.
Werkvloer en collega’s
Op de meeste werkvloeren werkt het ook zo. We houden van verbinding. We werken het liefst samen met mensen die ons laten merken dat onze belangen er voor hen toe doen. Die rekening met ons houden en beleefd vragen hoe onze dag was, of ze daar nou zin in hebben of niet. Die sorry zeggen als ze onbedoeld je kopje koffie omstoten.
Waar op de werkvloer sociaal wenselijk gedrag gewaardeerd wordt, levert het omgekeerde op televisie hoge kijkcijfers op. Derksen is een populaire televisiepersoonlijkheid omdat hij zegt wat veel mensen denken, maar niet durven te zeggen uit angst verbinding kwijt te raken. En als er gezeik van komt, buigt hij, in tegenstelling tot de meeste mensen, niet onder de druk van veroordeling en verontwaardiging.
Natte droom of angstdroom
Derksen is niet te corrigeren en daardoor iemand om naar te staren.
Voor sommigen als in een natte droom; hoe zou mijn leven zijn als ik álles, maar dan ook álles kon zeggen wat ik dacht, zonder de angst om afgewezen te worden.
Voor anderen als in een angstdroom; wat blijft er uiteindelijk van ons over als verbinding er niet meer toe doet?
Dit artikel verscheen eerder in Adformatie
Wil je anderen inspireren en motiveren met je verhalen, je persoonlijkheid en je visie? Wij laten je zien hoe je dit doet.
