Historical accidents

Knappe koppen

’t Is alweer een paar weken terug: internationale vrouwendag. Ik mocht een panelgesprek leiden en als opwarmertje gaf iemand een superleuke presentatie over uitvindingen die door vrouwen zijn gedaan. De gaskachel, Monopoly, het chocolate chipcookie… het hield niet op. Monopoly bijvoorbeeld is gewoon keihard gejat van Lizzie Magie door de Parker Brothers. Of Rosalind Franklin, ze ontdekte het DNA. Maar ene Maurice Huppeldepup (we noemen zijn naam niet: te veel eer), publiceerde het als zijn vondst. In een rechtszaak waar een vrouw haar geesteskind terugeiste was het verweer: “Onmogelijk dat een vrouw zoiets briljants bedacht kan hebben!”.

Mijn eerste gedachte bij al deze schokkende verhalen was: “Knap hoor, dat vrouwen uitvindingen doen. Echt slim van ze.”

En daar verbaasde ik me toen even over. Zou ik ooit denken: “Knap hoor, dat al die mannen uitvindingen doen”?

Beetje confronterende zelfobservatie. Ik ben toch zeker mede-eigenaar van een trainingsbureau dat onderzoek doet samen met topwetenschappers naar de effecten van beeldvorming en stereotyperingen? En klein detail: ik ben zélf een vrouw.

Scheefdenken

Ik deelde mijn gedachtes met de zaal. Instemmend geknik. Kennelijk hebben we allemaal last van bias.

Wat is bias? Bias komt van het oud-Franse biais, wat zijwaarts of scheef betekent. Het is ‘scheefdenken’: Je ziet een ander vanuit een vooringenomenheid, een aanname.

Mijn gedachte dat het bijzonder is dat vrouwen uitvindingen doen is een voorbeeld van scheefdenken. Natuurlijk doen vrouwen uitvindingen, want vrouwen zijn mensen en mensen doen uitvindingen.

Scheefdenken ontstaat door een ingebouwd veiligheidsmechanisme in het brein, een snelle scan eigenlijk.

Hoogleraar Fiske van Princeton University deed veel onderzoek naar dit fenomeen en het effect dat het heeft op ons gedrag. Zo’n 90% van onze sociale evaluatie baseren we op een razendsnelle inschatting van warmte (intenties) en competentie (kan je de intenties ook waarmaken). Omdat deze inschatting zo snel gaat ontstaat hier vaak bias/scheefdenken.

Wat is het standaard scheefdenken over vrouwen? Vrouwen worden als warmer gezien dan mannen én als minder competent. Het stereotype man wordt als competenter gezien dan de vrouw. En ook als minder warm. Dit heeft allerlei consequenties voor gevoel en gedrag. Een van die consequenties is dat ik het knap vindt dat vrouwen uitvindingen doen, want ik verwacht het niet.

Verrassende beelden

Is hier niks aan te doen? Zijn we overgeleverd aan een soort algoritme in ons hoofd? Gelukkig niet.

Fiske noemt de stereotype beelden zoals die nu zijn ontstaan ‘historical accidents’. Het is zo gegroeid met de tijd, door de sociale omstandigheden. En die veranderen. Fiske noemt zelf het voorbeeld van Aziatische mensen in de Verenigde Staten. In de 19e eeuw was het stereotype beeld van migranten uit China dat het spoorarbeiders waren. In de 20e eeuw is dit verschoven naar technisch geniaal zijn. Wederom een stereotype, maar wel met een andere inschatting op competentie.

Stereotype beelden verschuiven met de tijd. Hoe meer verrassende beelden we van elkaar zien, hoe meer we loskomen van het ‘historisch ingesleten’ plaatje. Op de foto zie je Johanna Soller: zij dirigeerde dit jaar de Matthäus-Passion bij de Nederlandse Bachvereniging. De eerste vrouw op de bok in de Oude Kerk in Naarden en ja, het was opvallend. Als we meer vrouwen zien dirigeren verschuift langzaam het beeld. Eerst is het iets bijzonders, maar over een poosje is het stereotype van een dirigent veel breder dan een heer met woeste haren in rokkostuum. Er ontstaat een nieuw plaatje, er is geschiedenis geschreven.

Foto: Marieke Wijntjes, met dank aan De Nederlandse Bachvereniging